Hai vị tướng lĩnh anh em

Đền thờ Cương quốc công Nguyễn Xí – công trình nghệ thuật tự tôn văn hóa Việt. Ảnh: Thanh Bình

Nguyễn Biện (1394-1425) quê xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An. Ở tuổi niên thiếu, ông cùng cha thường chở muối tới bán ở vùng núi Lam Sơn, Thanh Hoá, nên thân quen Lê Lợi. Năm 1405 cha mất, ông cùng em là Nguyễn Xí đến Lam Sơn làm người nhà Lê Lợi. Năm 1418, Lê Lợi xưng Bình Định vương phát động khởi nghĩa Lam Sơn, Nguyễn Biện và Nguyễn Xí tham gia. Năm 1418, nghĩa quân Lam Sơn lực lượng còn yếu, thường bị quân Minh vây đánh, tình thế hết sức ngặt nghèo. Lê Lợi đã hỏi quân sĩ: “Ai có thể mặc áo vàng của Trẫm, lĩnh năm trăm quân, hai thớt voi, đánh vào thành Tây Đô, tự xưng tên:”Ta là chúa Lam Sơn đây!”. Để cho giặc bắt? Cho ta được náu mình, nghỉ binh, thu họp cả quân sĩ, mưu tính việc về sau!” Lê Lai nhận lời, Nguyễn Biện cũng xin đi với Lê Lai. Hai vị tướng ấy đến cửa trại giặc khiêu chiến. Lê Lai nói vang: “Ta đây là chúa Lam Sơn!”, rồi bị giặc bao vây và chem đầu, còn Nguyễn Biện bị chúng giải về Bắc Kinh và chết bên đó. Kết thúc khởi nghĩa Lam Sơn, Lê Lợi lên ngôi hoàng đế truy phong cho các công thần hi sinh vì nước. Lê Lai được lập đền thờ ở Lam Sơn và định ngày giỗ trước ngày giỗ Lê Lợi. Nguyễn Biện được truy phong là Thái phó Nghiêm quân công, được thờ tại xã quê nhà. 
Nguyễn Xí (1397-1465), em ruột Nguyện Biện, vị tướng và là nhà chính trị, được mệnh danh là thiên tài quân sự. Năm 1426, sau khi làm chủ từ Thanh Hóa đến Thuận Hóa, Lê Lợi chia quân cho các tướng làm 3 cánh bắc tiến ra bắc tổng tiến công quan Minh. Nguyễn Xí chỉ huy cánh quân đánh vào Đông Quan (Hà Nội). Nguyễn Xí và Đinh Lễ dùng kế dụ Vương Thông vào ổ mai phục Tốt Động, tiêu diệt và bắt sống 6 vạn quân địch. Năm 1428, Lê Lợi lên ngôi Hoàng đế, Nguyễn Xí được phong chức Long hổ tướng quân Suy trung bảo chính công thần, đặc ân khai quốc. Năm 1465, Nguyễn Xí qua đời, được truy tặng là Thái sư. Năm 1467, vua Lê Thánh Tông cho dựng đền thờ theo chế độ quốc tạo, quốc tế và cho dựng bia suy tôn “Thượng đẳng phúc thần”, xây dựng đền thờ ông ở quê và có bài chế ghi vào sử sách: “Nguyễn Xí vương bất vi vương, bá bất vi bá, nhi quyền khuynh thiên hạ, đầu rồng, thân hình to lớn; tính vốn trầm hùng. Giúp Cao Hoàng khi mở nước trăm trận gian nan. Giúp tiên khảo lúc thủ thành một lòng phò tá. Trong ngoài hết chức phận tướng văn, tướng võ; trước sau giữ trọn tiết làm tôi, làm con. Giữ mình có đạo, hồn nhiên như viên ngọc không lộ sáng. Nghiêm sắc mặt ở triều, lẫm liệt như thanh kiếm mới tuốt”