Những di sản văn hóa phi vật thể của đồng bào dân tộc Khmer

Tỉnh Sóc Trăng có  31,19 % dân số toàn tỉnh là đồng bào Khmer. Văn hóa dân tộc Khmer cùng với văn hóa các dân tộc khác tạo nên sự phong phú, thống nhất trong đa dạng của nền văn hóa Việt Nam, tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc.

Nghệ thuật múa Rom Vong: Từ lâu, nghệ thuật múa Rom Vong đã ăn sâu vào tiềm thức của đồng bào Khmer. Nghệ thuật múa này không dừng ở những hoạt cảnh, cốt truyện ngắn, mà đã được các biên đạo múa nâng lên thành những cốt truyện dài.

Múa Rom Vong là một điệu múa sinh hoạt đời thường của người dân Khmer. Người Khmer trình diễn múa Rom Vong trong các buổi lễ ở chùa hay trong các phum, sóc. Điệu múa Rom Vong chủ yếu là để múa sinh hoạt, trong các buổi gặp mặt giao lưu, tết Chol chnam Thmay cổ truyền. Hiện nay, điệu múa là di sản văn hóa cấp quốc gia của dân tộc Khmer.

Phục dựng nghệ thuật trình diễn dân gian múa Rom Vong của đồng bào Khmer

Đầu tháng 11/2024, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Sóc Trăng phối hợp UBND xã Phú Tân, huyện Châu Thành tổ chức tập huấn truyền dạy nghệ thuật múa Rom Vong, trình diễn trang phục truyền thống, nghề quết cốm dẹp của đồng bào dân tộc Khmer. Hoạt động nhằm triển khai có hiệu quả Kế hoạch số 1036/KH-SVHTTDL của Sở VHTTDL tỉnh Sóc Trăng về việc thực hiện Dự án 6 “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” năm 2024.

Lớp truyền dạy tập trung hướng dẫn, thực hành nghệ thuật trình diễn múa Rom Vong, trình diễn trang phục dân tộc Khmer phục vụ khách du lịch, hỗ trợ cơ sở vật chất, phương tiện, đạo cụ, dụng cụ thực hành; truyền dạy và hướng dẫn thao tác, kỹ thuật quết cốm dẹp, hỗ trợ nguyên liệu, thực phẩm, vật dụng để thực hành quết cốm dẹp.

Nhạc Ngũ âm truyền thống của đồng bào Khmer là loại hình âm nhạc hòa tấu mang tính chất nghi lễ và tôn giáo, gắn bó chặt chẽ với các nghi lễ và đời sống sinh hoạt của Phật giáo Tiểu thừa Theravada trong các ngôi chùa và xóm, ấp của người Khmer. Theo dòng chảy của thời gian, ngày nay, không gian và phạm vi hoạt động của nhạc Ngũ âm đã có sự thay đổi theo hướng mở rộng, phù hợp hơn với các nhu cầu và sự phát triển của xã hội. Nội dung âm hưởng và diễn tấu âm nhạc Ngũ âm cũng hòa nhập và tham gia nhiều hơn vào hoạt động thực hành các nghi lễ dân gian và lễ hội truyền thống khác như: Chôl Chnăm Thmây, Óoc Om Bóc, Sene Đôlta,… Năm 2019, nhạc Ngũ âm của người Khmer ở Sóc Trăng được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Vừa qua, Đoàn Nghệ thuật Khmer tỉnh đã tổ chức khai giảng các lớp truyền dạy nhạc Ngũ âm. Tham gia lớp học, các học viên là nghệ nhân, nhạc công đến từ các câu lạc bộ, tụ điểm sinh hoạt văn hóa tại các chùa đã được triển khai những kiến thức cơ bản về loại hình nhạc cụ Ngũ âm Khmer. Tất cả học viên đều nghiêm túc tiếp thu nội dung các chuyên đề được giảng viên trao truyền.    Anh Trần Văn Nghiệp, xã Long Phú, huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng chia sẻ: Lớp học giúp tôi mở rộng thêm kiến thức chuyên sâu về nhạc Ngũ âm. Thông qua những điều được truyền dạy, tôi cũng muốn góp một phần nhỏ của bản thân vào việc bảo tồn và phát huy Di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc mình.

 Nghệ thuật sân khấu Rô băm:  Rôbăm là hình thức sân khấu cổ nhất mà người Khmer còn bảo lưu được trên vùng đất này. Theo thời gian, nội dung các tuồng tích trong sân khấu Rô băm dần được người Khmer chuyển thể gần gũi hơn với đời sống, tâm tư, tình cảm của người dân lao động, vừa phục vụ nhu cầu vui chơi giải trí, vừa mang tính triết lý, giáo dục sâu sắc, phản ánh, truyền đạt những ý tưởng tín ngưỡng, tôn giáo cho đông đảo công chúng, trở thành phương tiện truyền thông có hiệu quả đến cộng đồng. Tại Sóc Trăng, Đoàn Rô băm ấp Bưng Chông, xã Tài Văn, huyện Trần Đề là một trong bốn Đoàn nghệ thuật Rô băm còn tồn tại trên mảnh đất “chín rồng”. Với những ý nghĩa có giá trị to lớn, năm 2019, “Nghệ thuật múa Rô băm” đã trở thành Di sản văn hóa phi vật thể quý giá, đại diện cho nền nghệ thuật truyền thống của dân tộc Khmer.

Để Nghệ thuật sân khấu Rô băm không bị mai một trong bối cảnh hội nhập hiện nay, tỉnh Sóc Trăng đã tạo điều kiện cho công chúng, đặc biệt là đồng bào Khmer tại các địa phương có nhiều điều kiện tiếp cận, trải nghiệm hơn về di sản này thông qua các lớp bồi dưỡng, truyền dạy. Tại huyện Trần đề, Đoàn Nghệ thuật Khmer tỉnh đã phối hợp cùng Phòng Văn hóa và Thông tin huyện tổ chức khai giảng lớp tập huấn, truyền dạy. Với mỗi học viên, lớp học không chỉ là dịp bồi đắp tri thức, nuôi dưỡng đam mê, mà còn là cơ hội để bản thân mỗi người trở thành hạt nhân góp phần giữ gìn, lưu truyền, phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc.

Em Huỳnh Thị Hồng Cúc - ấp Tài Công, xã Tài Văn, huyện Trần Đề, tỉnh Sóc Trăng, cho biết: Khi nhận được thông tin khai giảng lớp Rô băm, em rất phấn khởi vì sắp được tham gia học hỏi một bộ môn mà mình yêu thích. Đồng thời, đây cũng là điều kiện giúp em có thể tiếp tục duy trì, giữ gìn văn hóa dân tộc mình.

Nghệ thuật sân khấu Dù Kê: nghệ thuật sân khấu Dù Kê có sự pha trộn của các loại hình nghệ thuật, như: ca, múa, âm nhạc, vũ thuật, phục trang, hóa trang, hội họa...

Dù Kê thể hiện mối quan hệ đoàn kết, giao thoa văn hóa giữa 3 dân tộc Kinh, Khmer, Hoa. Từ bao đời nay, nghệ thuật sân khấu Dù Kê không chỉ phục vụ nhu cầu vui chơi giải trí, mà còn giúp cho người dân cảm nhận được điều hay lẽ phải, cái thiện, cái ác, định hướng cho con người hoàn thiện mình.

Trích đoạn sân khấu Dù Kê

Theo nhà nghiên cứu văn hóa Khmer Huỳnh Ngọc Trảng, nghệ thuật sân khấu Dù Kê ra đời khoảng thập niên 20 - 30 của thế kỷ XX. Ban đầu, các nghệ nhân, diễn viên nghệ thuật dù kê tập luyện và biểu diễn trong môi trường thiên nhiên, lấy mặt đất làm sân khấu, lấy lá cây, nhánh cây che tạm, dựng liều trại, phong cảnh như cái giàn bầu nên người dân gọi là “sân khấu giàn bầu” (Lo - khôn Trơn Khlốk). Từ năm 1930, sân khấu Dù Kê Khmer Nam bộ không ngừng bổ sung yếu tố mới để ngày càng hoàn thiện mình. 

Loại hình sân khấu này ra đời trên cơ sở kế thừa những nghệ thuật đã có trước đó như rô băm và chịu ảnh hưởng sâu sắc của hai loại hình sân khấu là tuồng cổ của người Hoa và cải lương của người Kinh. Vì vậy, nhiều người so sánh nghệ thuật Dù Kê tương tự như sân khấu cải lương Nam bộ. Dù Kê có sự kết hợp độc đáo giữa ca hát, đối thoại, diễn xuất dân gian với sự nâng đỡ, phụ họa của âm nhạc. Vở diễn Dù Kê thường được khai thác từ cốt truyện cổ tích, thần thoại dân gian Khmer và còn có cả những vở diễn dựa trên cốt truyện của một số vở cải lương, truyện cổ dân gian... thường có nội dung giản dị về cốt truyện, sâu sắc về nội dung và nhẹ nhàng chuyển tải ý nghĩa giáo dục. 

Dù Kê thường được biểu diễn tại những ngôi chùa Khmer trong dịp lễ hội như Tết Chol Chnam Thmay, lễ Sen Dolta, lễ Ok Om Bok… hay trong các sinh hoạt văn hóa văn nghệ của cộng đồng. Những nhân vật của các vở diễn xuất hiện trong trang phục lộng lẫy, với động tác múa uốn cong từ đôi tay kỳ diệu của nghệ sĩ đã trở nên quen thuộc với mỗi người Khmer.

Nghệ thuật sân khấu Dù Kê đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã quyết định công nhận Nghệ thuật Sân khấu Dù kê là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, loại hình Nghệ thuật trình diễn dân gian (theo Quyết định số 2684/QĐ-BVHTTDL, ngày 25/8/2014 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công bố danh sách 19 di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, trong đó có nghệ thuật sân khấu Dù Kê). 

Được biết, thực hiện Tiểu dự án 6 thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số, tính riêng trong giai đoạn 2023 - 2024, tỉnh Sóc Trăng đã đầu tư kinh phí gần 32 tỷ đồng để tổ chức các lớp bảo tồn, truyền dạy nhằm duy trì các loại hình nghệ thuật truyền thống của đồng bào dân tộc Khmer. Việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy các loại hình này không chỉ góp phần giữ gìn giá trị văn hóa của dân tộc, phục vụ cho phát triển kinh tế - xã hội, mà còn có ý nghĩa đặc biệt quan trọng; thể hiện tình cảm và trách nhiệm của Đảng bộ và nhân dân Sóc Trăng đối với đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh. Qua đó, siết chặt hơn tình đoàn kết, giao lưu văn hóa nghệ thuật giữa các dân tộc, làm cho cuộc sống của đồng bào các dân tộc trong tỉnh thêm đoàn kết, gắn bó hơn.

Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Sóc Trăng Trần Minh Lý thông tin: Có nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống của đồng bào Khmer tưởng chừng như đi vào quên lãng, nên khi tổ chức, phục dựng lại thì đồng bào rất phấn khởi. Đặc biệt là nhờ vào các chương trình, dự án của Trung ương đã giúp cho tỉnh Sóc Trăng có thêm nguồn kinh phí để triển khai sâu rộng hơn mục tiêu bảo tồn, phát huy các di sản văn hóa truyền thống của đồng bào Khmer./.