Cộng đồng Công giáo người Hoa ở Thành phố Hồ Chí Minh

Đền thờ Đức Mẹ sau nhà thờ Cha Tam được thiết kế như vọng lâu.

Hiện nay, ngoài cha Stêphanô Huỳnh Trụ, một linh mục người Hoa kỳ cựu của Tổng giáo phận Sài Gòn - TP. Hồ Chí Minh đã nghỉ hưu từ 2019… Tổng giáo phận còn có các linh mục Tôma Huỳnh Bửu Dư, thụ phong năm 1995 và hiện đang làm chánh xứ Phanxicô Xaviê (nhà thờ Cha Tam), linh mục Đaminh Lưu Nhuận Hiển, ngài thụ phong năm 2019, hiện đang tu học tại Đài Loan và linh mục Phaolô Huỳnh Quốc Vinh, ngài được thụ phong linh mục năm 2013, hiện đang làm phó xứ tại giáo xứ Bình Thuận, giáo hạt Tân Sơn Nhì.
Việc có thêm một linh mục gốc Hoa là một niềm vui lớn với cộng đồng người Việt gốc Hoa tại Tổng giáo phận Sài Gòn- TP. Hồ Chí Minh, mở ra một cách tiếp cận gần gũi hơn trong việc đem Lời Chúa đến cho cộng đồng này.
Bắt nguồn từ một số tu sĩ và linh mục từ Quảng Đông (Trung Quốc) và Hồng Kông di dân sang Việt Nam vào đầu thế kỷ XIX. Tại vùng đất mang tên Chợ Lớn, họ đã ở lại đây truyền đạo, phát triển và cho xây dựng các nhà thờ theo kiến trúc Trung Hoa.
Nhà thờ Phanxicô Xaviê (tức nhà thờ Cha Tam), đây là nơi phát triển mạnh và có số lượng giáo dân người Hoa theo Công giáo lớn nhất tại Sài Gòn - TP. Hồ Chí Minh. Ngoài ra còn có một số nhà thờ có mối liên kết với người Hoa khác như: nhà thờ An Bình (nhà thờ Thánh Giuse); nhà thờ Ngã Sáu (nhà thờ Thánh nữ Jeanne d'Arc); nhà thờ Bình Phước (nhà thờ Phạm Văn Chí); nhà thờ Chợ Quán; nhà thờ Mai Khôi chi nhánh quận 5; nhà thờ Chúa Hiển Linh (nhà thờ Kinh Dương Vương), quận 6; nhà thờ Đức Bà Hòa Bình (quận 1).
Hiện chỉ ba nhà thờ còn tổ chức làm lễ bằng tiếng Hoa (tiếng Quảng Đông): nhà thờ Phanxicô Xaviê, nhà thờ An Bình và nhà thờ Đức Bà Hòa Bình.
Đa phần khi nhắc đến Công giáo Trung Hoa, người ta thường cho rằng nhà thờ Cha Tam chính là nơi khởi đầu của những giáo dân người Hoa theo Công giáo nhưng đó là một suy nghĩ chưa đủ. Ít ai biết rằng nhà thờ Chợ Quán (Q.5) là nơi đầu tiên tổ chức làm lễ cho người Hoa theo Công giáo tại Sài Gòn. 

 

Một thánh lễ tại nhà thờ Chợ Quán

Trước năm 1865, giáo dân Việt Hoa còn thưa thớt, chưa có nhà thờ nên họ thường đi lễ ở nhà thờ Chợ Quán. Đến năm 1865, linh mục Philipphê thuộc Hội Thừa Sai Paris (MEP) từ Trung Quốc sang Chợ Lớn, thấy giáo dân người Hoa ngày một đông, nên ngài đã cất một ngôi thánh đường tọa lạc tại đường Phùng Hưng. Nhà thờ này mang tên Tổng lãnh Thiên Thần Micae (hiện tại đã không còn tồn tại).
Khoảng năm 1890, trước sự gia tăng của giáo dân người Việt, linh mục Phanxicô Xaviê Tam Assou  (gọi tắt là Cha Tam), đã cho xây dựng một ngôi thánh đường mới như hiện nay vào năm 1898, lấy tên gọi nhà thờ Phanxicô Xaviê, dùng để phục vụ riêng cho giáo dân người Hoa. Cũng vào năm ấy, nhà thờ Phùng Hưng được nhường lại cho tín hữu người Việt. Sau khi nhà thờ Phùng Hưng sụp đổ, nhà thờ Ngã Sáu (tức nhà thờ Jeanne d'Arc) ra đời, tiếp tục sứ mệnh phục vụ cho cộng đồng giáo dân người Việt và một số ít giáo dân người Hoa.
Nói về sự khác biệt Công giáo giữa người Việt và người Hoa thì trước tiên phải nói về phần kiến trúc của nhà thờ. Nếu để ý chúng ta có thể thấy đa phần các cổng nhà thờ của người Hoa theo Công giáo thường được xây dựng lối kiến trúc truyền thống dạng cổng tam quan, một loại cổng có ba lối đi thường thấy ở các chùa chiền hoặc đình, miếu,... Bảng tên nhà thờ sẽ được ghi bằng chữ Hán, mái lợp ngói âm dương, có trang trí hoa sen hay cá chép. Chính vì vậy, đa phần người ta sẽ hay bị lầm tưởng nhà thờ của người Hoa là chùa hoặc đình, miếu nếu không chịu để ý kĩ đến biểu tượng Thánh giá được gắn trên đầu cổng, điển hình là nhà thờ Cha Tam và nhà thờ An Bình. Cung thánh của nhà thờ người Hoa theo Công giáo thường sẽ được bài trí thêm cả lư hương bằng đồng có hình sư tử được đặt trước bàn làm lễ, hai bức liễn ở hai bên cửa ra vào cũng viết bằng chữ Hán, những cây cột nơi chính điện sơn đỏ, là màu không phổ biến trong nhà thờ Công giáo. Cổng của nhà thờ người Hoa thường là màu đỏ, màu xanh lá cây.
Giáo dân người Việt đa phần sẽ rất ít và hạn chế thắp nhang khi cầu nguyện, chỉ thắp nhang cho ông, bà, cha, mẹ là chủ yếu, còn đối với Chúa Giêsu, hoặc là các vị thánh thần như Thánh Giuse, Đức Mẹ Maria,... họ không bao giờ thắp nhang hoặc có thể nhưng rất ít. 
Thói quen thờ cúng của người Hoa theo Công giáo có một thứ rất khác với người Việt đó là thắp nhang. Do ảnh hưởng văn hóa và quan niệm Trung Hoa nên đa phần sau khi cầu nguyện xong ở tượng Chúa Giêsu, thánh Giuse hay Đức Mẹ Maria,... họ đều thắp một hoặc ba nén nhang để bày tỏ lòng thành kính. Chính vì vậy mà các nhà thờ của người Hoa theo Công giáo thường bổ sung thêm các lư hương bằng đá và bình đựng nhang đặt trước các tượng Chúa - Thánh Thần để tiện cho việc thờ cúng của các giáo dân.
Khi đến các nhà thờ của người Hoa để cầu nguyện, chúng ta có thể thấy trước tượng của Chúa Giêsu, thánh Giuse hay Đức Mẹ Maria đều được trang trí và bổ sung thêm bảng kinh bằng tiếng Hoa được đặt song song với bảng kinh bằng tiếng Việt, mục đích để thuận tiện cho việc người Hoa đến cầu nguyện cũng được mà người Việt đến cầu nguyện cũng được.
Các nhà thờ của người Hoa luôn trang bị đầy đủ sách đọc kinh tiếng Hoa và sách đọc kinh tiếng Việt. Toàn bộ các Kinh Thánh của giáo dân người Việt đang có và được lưu hành thì giáo dân người Hoa cũng sẽ có theo, tất cả các kinh của giáo dân người Hoa đều được ghi chép và in ra bằng tiếng Trung Hoa giản thể.
Về cơ bản thì nghi lễ của người Hoa cũng không khác gì nghi lễ của người Việt. Cũng đều có đầy đủ các phần như ca nhập lễ, lời chào, nghi thức xám hối, lời nguyện, các bài đọc và Tin Mừng, dâng lễ và rước lễ, chúc bình an, kết lễ. Các kinh như: Sám Hối, Thương Xót, Vinh Danh, Lạy Cha,... tất cả cũng đều được sử dụng trong thánh lễ. Điểm khác biệt lớn nhất và duy nhất của Công giáo Trung Hoa là làm lễ, dự lễ và hát ca đoàn, tất cả đều bằng tiếng Quảng Đông. Đây cũng là điều đương nhiên, rất nhiều người sẽ thắc mắc tại sao không phải là tiếng Quan Thoại (phổ thông) mà lại là tiếng Quảng Đông, bởi vì tiếng Quảng Đông được xem là ngôn ngữ chính và phổ biến nhất của cộng đồng người Hoa ở Chợ Lớn nói riêng và cộng đồng người Hoa Nam Bộ nói chung.
Cũng như Công giáo người Việt có 117 thánh tử đạo thì Công giáo người Hoa có 120 thánh tuẫn đạo.
Đôi khi cũng thầm tạ ơn Chúa vì ơn cứu độ của Ngài ở mỗi dân tộc làm thánh hóa thêm bản sắc văn hóa của từng dân tộc. Với số lượng ít nên hoa trái ơn gọi trong cộng đoàn giáo hữu người Hoa còn khiêm tốn. Các chủng sinh gốc Hoa được đào tạo tại Đại chủng viện Thánh Giuse Sài Gòn sau 1975 đến nay cũng chưa hết 1 đầu ngón tay.
Tính đến tháng 6/2024, Tổng giáo phận Sài Gòn - TP. Hồ Chí Minh có 5 linh mục người Hoa gồm:
1. Linh mục Stêphanô Huỳnh Trụ, nguyên chánh xứ Thánh Phanxicô Xaviê, hiện đang nghỉ hưu tại chính nơi giáo xứ;
2. Linh mục Tôma Huỳnh Bửu Dư, chánh xứ Thánh Phanxicô Xaviê;
3. Linh mục Phaolô Huỳnh Quốc Vinh, phụ tá giáo xứ Bình Thuận, giáo hạt Tân Sơn Nhì;
4. Linh mục Đaminh Lưu Nhuận Hiển, hiện đang du học tại Đài Loan;
5. Linh mục Vincent Lucia Cổ Diệu Thanh, tân linh mục.
+ Cơ sở mục vụ:
1. Giáo xứ Thánh Phanxicô Xaviê, địa chỉ: 25 Học Lạc, phường 14, quận 5;
2. Giáo xứ An Bình, địa chỉ: 4 An Bình, phường 5, quận 5;
3. Giáo xứ Đức Bà Hòa Bình, địa chỉ: 26A Nguyễn Thái Bình, quận 1;
Cả ba giáo xứ này đều thuộc giáo hạt Sài Gòn - Chợ Quán, nằm trong địa bàn các quận là quận 1, quận 5 và quận 6.
(* Bên cạnh đó còn có 01 dòng tu truyền giáo cho người Hoa là dòng Tiểu Đệ Thánh Gioan Tẩy Giả. Hiện tại Hội dòng có 02 cộng đoàn: (1) Cộng đoàn 01 tại số 42 Kinh Dương Vương, phường 13, quận 6. (2) Cộng đoàn 02 tại số 76/10a Bà Hom, phường 13, quận 6.)
+ Về ơn gọi người Hoa cả nam và nữ:
1. Sơ Maria Châu Ngọc Linh, dòng Đức Bà Nữ Kinh Sĩ Thánh Augustine CND - CSA, sơ thuộc giáo xứ An Bình (Sơ tuyên hứa Vĩnh khấn vào ngày 13/8/2023);
2. Một thầy đang tìm hiểu ơn gọi lớp dự bị Đại Chủng viện thánh Giuse Sài Gòn.
Cộng đoàn tín hữu người Hoa chịu thử thách khá nhiều trong việc sống đạo và giữ đạo. Với nhiều nghi thức phụng tự khá đặc thù, một mục tử người Hoa sẽ hiểu và vận dụng uyển chuyển hơn trong phụng tự. Với ba giáo xứ người Hoa nhưng chỉ còn linh mục Tôma Huỳnh Bửu Dư chăm lo về các sinh hoạt mục vụ thì khó có thể nâng đỡ tinh thần các giáo hữu người Hoa một cách vẹn toàn. Vì thế cầu xin Chúa có thêm nhiều ơn gọi từ cộng đoàn giáo hữu người Hoa.
 

Thánh lễ tạ ơn của tân linh mục Vincent Lucia Cổ Diệu Thanh tại nhà thờ Cha Tam.

Ngày 7/6, tại Vương cung Thánh đường Đức Bà Sài Gòn, Đức TGM Giuse Nguyễn Năng đã truyền chức linh mục cho 19 thầy phó tế. Trong đó tân linh mục Vicent Lucia Cổ Diệu Thanh, người gốc Hoa. 
Điều đáng nói, tân linh mục Vincent Lucia không chỉ là người gốc Hoa mà còn là một tân tòng, Ơn gọi của ngài khá đặc biệt. Thuở nhỏ, ngài theo cha cùng các bạn hay đạp xe tới sân nhà thờ cha Tam vui chơi. Thế rồi, từng chút một, Chúa cảm hoá cậu thiếu niên lúc nào không biết và giờ đây cậu trở nên một linh mục dâng trọn đời mình cho Chúa.