Giới thiệu văn kiện: Hướng dẫn việc tôn kình tổ tiên

Tôn kính tổ tiên. Ảnh: CTV

“Anh em hãy đi đến cùng trời cuối đất, loan báo Tin Mừng cho mọi thụ tạo” (Mc 16,15). Đó là lệnh truyền của Chúa Giêsu cho các anh em môn đệ. Thực tế khi rao giảng Tin Mừng ở nhiều nơi, vào những thời điểm cụ thể, anh em thường phải đối mặt với các thách thức cam go về phong tục, truyền thống hay văn hóa địa phương. Riêng tại Á Đông, việc tôn kính tổ tiên là một trong những vấn nạn lớn trong lịch sử truyền giáo. Thực sự, các thừa sai (hầu hết đến từ phương Tây) đã có những quan điểm khác nhau về truyền thống các dân tộc trong việc thờ kính tổ tiên, tôn kính các anh hùng liệt nữ và “các Thần Thánh” (như Đức Khổng Tử, các vị thành hoàng), và các nghi thức liên quan đến việc quan hôn tang tế. Suốt một thời gian dài, vấn đề tôn kính tổ tiên như vẫn còn bỏ ngỏ và được thích ứng tùy quan điểm và định hướng của các nhà truyền giáo tại mỗi nơi (Trung Hoa, Nhật Bản, Việt Nam…). Mãi tới ngày Huấn thị Plane Compertum Est được Đức Hồng y Phêrô Fumasoni Biondi, Bộ trưởng Bộ Truyền giáo công bố (08/12/1939), một đường hướng mới mẻ và nhất quán đã thực sự được khai mở cho cuộc hội nhập văn hóa về việc tôn kính tổ tiên.

Huấn thị Plane Compertum Est xác định ngay trong phần mở đầu: “Rõ ràng là tại Cực Đông xưa kia có một số nghi lễ gắn liền với nghi điển ngoại giáo, nay vì những biến đổi theo thời gian về các phong tục và ý tưởng, nên nó chỉ còn mang ý nghĩa dân sự, để tỏ lòng tôn kính tổ tiên, yêu mến Tổ quốc và vì lịch sự trong các tương quan xã hội”. Sau khi phân tích các mặt thuận và nghịch của vấn đề dưới góc độ văn hóa cũng như tôn giáo, Huấn thị đã tuyên bố: “Người Công giáo được phép tham dự các nghi lễ kính Đức Khổng, trước hình ảnh hoặc bài vị mang tên Ngài trong các văn miếu hay trường học” (số 1); và “phải coi là được phép và xứng hợp tất cả những (cử chỉ) cúi đầu và những biểu lộ khác có tính cách tôn trọng dân sự trước những người quá cố hay hình ảnh và bài vị mang tên họ” (số 4).

Tại Việt Nam, Giáo hội cũng đã có những nỗ lực thích nghi và hội nhập về văn hóa thờ kính tổ tiên theo từng giai đoạn cụ thể:

I/ Định hướng của Hội Đồng Giám Mục Nam Việt Nam (HĐGM/NVN) về Lòng Tôn Kính Tổ Tiên

Sau Huấn thị Plane Compertum Est, “Ngày 20/10/1964 Tòa Thánh, qua Bộ Truyền giáo đã chấp thuận đề nghị của Hàng Giám mục Việt Nam xin áp dụng Huấn thị Plane Compertum Est (08/12/1939), về việc tôn kính tổ tiên cho giáo dân Việt Nam” (Phần mở đầu của Thông cáo 14/6/1965). Theo Thông cáo này HĐGM/NVN đã khẳng định: “Giáo hội không hủy bỏ hay dập tắt những giá trị thiện hảo, liêm chính, chân thành của các dân tộc. Âu cũng vì bản tính nhân loại, dù còn mang dấu vết sự sa ngã của tổ tông, song vẫn giữ trong nội tâm một căn bản tự nhiên mà ánh sáng và ân sủng Thiên Chúa có thể soi chiếu, dinh dưỡng và nâng lên tới một mức độ đức hạnh, một nếp sống siêu nhiên đích thực” (Thông cáo 1965 phần II, số 2).

Chín năm sau, với Quyết nghị ngày 14/11/1974, HĐGM/NVN chấp thuận và yêu cầu phổ biến trên toàn quốc Thông cáo HĐGM/NVN năm 1965. Đồng thời nhấn mạnh lòng hiếu thảo với ông bà tổ tiên và nghi lễ tôn kính vị thành hoàng với những xác định cụ thể như sau: “Việc đốt nhang hương, đèn nến trên bàn thờ gia tiên và vái lạy trước bàn thờ, giường thờ tổ tiên, là những cử chỉ thái độ hiếu thảo tôn kính, được phép làm” (số 2); “Được tham dự nghi lễ tôn kính vị thành hoàng quen gọi là phúc thần tại đình làng, để tỏ lòng cung kính biết ơn những vị mà theo lịch sử đã có công với dân tộc hoặc là ân nhân của dân làng, chứ không phải là mê tín như đối với các “yêu thần, tà thần” (số 6).

Hôm nay, qua văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên, chúng tôi định hướng lòng tôn kính tổ tiên theo Hiến chế Vui mừng và Hy vọng (GS 45), Thông điệp Sứ vụ Đấng Cứu Thế (Redemptoris Missio), Huấn thị Plane Compertum Est và đề ra những áp dụng cụ thể theo nội dung của Thông cáo 1965 và Quyết nghị 1974 của HĐGM/NVN. Trong văn bản này có giới thiệu các nghi thức và những lời nguyện mẫu dành cho các dịp cưới hỏi và tang lễ, nhưng tất cả chỉ là gợi ý không mang tính bắt buộc như các văn bản Phụng vụ chính thức.

II/ Tiến trình thảo luận Văn Bản Hướng Dẫn Việc Tôn Kính Tổ Tiên

Năm 2014, kỷ niệm 50 năm áp dụng Huấn thị Plane Compertum Est, HĐGMVN đã ủy nhiệm Đức cha Giuse Vũ Duy Thống, Chủ tịch Uỷ ban Văn hóa, tổ chức cuộc hội thảo về lòng tôn kính tổ tiên. Nhận thức được tầm sâu rộng của chủ đề, Đức cha Giuse Vũ Duy Thống đã mời đặc biệt Đức cha Phaolô Nguyễn Thái Hợp cộng tác cùng kêu gọi các giáo phận, dòng tu và các nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam góp ý với hội thảo.

Cuộc hội thảo do Đức cha Giuse Vũ Duy Thống chủ tọa với 4 vị thuyết trình viên: Đức cha Phaolô Nguyễn Thái Hợp, Chủ tịch Ủy ban Công Lý Hòa Bình; linh mục Giáo sư Tiến sĩ Giuse Vũ Kim Chính (giảng dạy tại Đại học Thụ Nhân, Đài Loan); Linh mục Phanxicô Xaviê Đào Trung Hiệu (giảng dạy tại nhiều đại chủng viện và học viện liên dòng), Giáo sư Tiến sĩ Trần Văn Đoàn (giảng dạy tại Đại học Thụ Nhân, Đài Loan), và 312 hội thảo viên, trong đó có các Đức Giám mục Antôn Vũ Huy Chương, Micae Hoàng Đức Oanh, Phêrô Nguyễn Văn Khảm và các Đức ông Phanxicô Trần Văn Khả, Barnabê Nguyễn Văn Phương, cùng với nhiều vị bề trên các dòng tu, linh mục từ các giáo phận như cha Gioan Phêrô Trăng Thập Tự Võ Tá Khánh, Tôma Nguyễn Văn Thượng, Giuse Trần Sĩ Tín (CSsR), Đaminh Nguyễn Đức Thông (CSsR), Sr. Anna Kim Loan, ông Antôn Uông Đại Bằng, Giuse Nguyễn Minh Chiến, Augustinô Vương Đình Chữ, Giuse Nguyễn Minh Phú, bà Têrêsa Phaolô Nguyễn Hà Tường Anh… Tất cả đều nhiệt tình tham gia thảo luận các đề tài.

Sau hai ngày thảo luận, qua Đức cha Giuse Vũ Duy Thống, các hội thảo viên đã trình lên Hội đồng Giám mục Việt Nam một thỉnh nguyện thư xin HĐGM thành lập một ủy ban để tiến hành xác lập và đề ra những áp dụng thực hành:

1/ Quy định các nghi thức và soạn thảo những lời cầu nguyện theo hướng hội nhập Kitô giáo vào nề nếp văn hóa Việt Nam trong cách bày tỏ lòng thảo hiếu với ông bà, tổ tiên.

2/ Cùng trong tinh thần hội nhập văn hóa, xin Hội đồng Giám mục xác định rõ ràng và cụ thể về nghi thức trong lễ cưới hỏi, lễ tang, lễ gia tiên và bàn thờ gia tiên.

3/ Xin sử dụng cờ ngũ hành làm dấu hiệu Kitô hữu hòa lòng với dân tộc.

Đáp ứng bức thỉnh nguyện thư này, Hội đồng Giám mục đã ủy cho Đức cha Chủ tịch Ủy ban Văn hóa cùng với các Giám mục thuộc các Uỷ ban liên hệ soạn thảo “Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên”. Ủy ban soạn thảo bắt đầu làm việc từ năm 2014 và kết thúc vào năm 2019 qua 2 giai đoạn:

Giai đoạn I thảo luận Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên gồm các thành viên:

Đức cha Giuse Vũ Duy Thống, Chủ tịch Ủy ban Văn Hóa chủ tọa,

Đức cha Phaolô Nguyễn Thái Hợp, Chủ tịch Ủy ban Công lý Hòa bình

Đức cha Giuse Nguyễn Năng, Chủ tịch Ủy ban Giáo lý Đức tin

Đức cha Phêrô Trần Đình Tứ, Chủ tịch Ủy ban Phụng tự

Linh mục Giuse Trịnh Tín Ý, Thư ký Ủy ban Văn hóa kiêm Thư ký cuộc họp

Linh mục Đaminh Ngô Quang Tuyên, Thư ký Ủy ban Loan báo Tin Mừng

Linh mục Phanxicô Xaviê Bảo Lộc, Văn phòng Đối thoại Liên tôn và một số các chuyên viên nghiên cứu văn hóa Việt Nam:

Ông Antôn Uông Đại Bằng

Ông Đaminh Hồ Công Hưng

Ông Giuse Nguyễn Minh Phú

Đầu tháng 3/2017, Đức cha Giuse Vũ Duy Thống, Chủ tịch Ủy ban Văn hóa qua đời, “Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên” còn dở dang. Tháng 4/2017, trong Hội nghị Thường niên của Hội đồng Giám mục Việt Nam tại giáo phận Nha Trang, Đức cha Giuse Đặng Đức Ngân, Giám mục giáo phận Đà Nẵng được Hội đồng Giám mục bầu làm tân Chủ tịch của Ủy ban Văn hóa thay Đức cha Giuse Vũ Duy Thống, và được Hội đồng Giám mục ủy nhiệm mời các Đức Giám mục đặc trách các Ủy ban liên hệ tiếp tục hoàn thành “Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên”.

Giai đoạn II thảo luận Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên gồm các thành viên:

Đức cha Giuse Đặng Đức Ngân, Chủ tịch Ủy ban Văn hóa, chủ tọa

Đức cha Phaolô Nguyễn Thái Hợp, Chủ tịch Ủy ban Công Lý Hòa Bình

Đức cha Gioan Đỗ Văn Ngân, Chủ tịch Ủy ban Giáo lý Đức Tin

Đức cha Emmanuel Nguyễn Hồng Sơn, Chủ tịch Ủy ban Phụng tự

Đức cha Anphongxô Nguyễn Hữu Long Chủ tịch Ủy ban Loan báo Tin Mừng

Đức cha Giuse Đỗ Mạnh Hùng, Chủ tịch Ủy ban Di dân

Đức cha Louis Nguyễn Anh Tuấn, Phụ tá Tổng giáo phận Sài gòn, Tp. Hồ Chí Minh

Linh mục Giuse Trịnh Tín Ý, Thư ký Ủy ban Văn hóa kiêm Thư ký cuộc họp, và một số các chuyên viên nghiên cứu văn hóa Việt Nam:

Ông Augustinô Vương Đình Chữ

Ông Antôn Uông Đại Bằng

Ông Giuse Nguyễn Minh Chiến

Ông Giuse Nguyễn Minh Phú

III/ Tiến trình chuẩn nhận

Sau năm năm nỗ lực, Ban soạn thảo đã hoàn tất “Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên”. Đức cha Giuse Đặng Đức Ngân, Chủ tịch Ủy ban Văn hóa thay mặt ban soạn thảo đệ trình Văn bản hoàn chỉnh lên Hội đồng Giám mục Việt Nam tại cuộc họp thường niên ở Mỹ Tho năm 2018; sau đó, Văn bản được chuyển tới Đức cha Phêrô Nguyễn Văn Khảm, Tổng Thư ký Hội đồng Giám mục Việt Nam và được Đức cha Tổng Thư ký cho đăng trên tập san Hiệp Thông của Hội đồng Giám mục Việt Nam (số 110 tháng 1&2/2019 từ trang 74-93).
Trong Đại hội lần thứ XIV của Hội đồng Giám mục Việt Nam họp từ 30/9 đến 4/10/2019 tại Trung tâm Mục vụ giáo phận Hải Phòng, “Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên” đã được Đức cha Giuse Đặng Đức Ngân trình bày trước Đại hội. Sau khi thảo luận về Văn Bản này, các Đức Giám mục đã biểu quyết đồng thuận và Đức Tổng Giám mục Giuse Nguyễn Chí Linh, Chủ tịch Hội đồng Giám mục Việt Nam đã công bố cho phép áp dụng thử nghiệm Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên trong thời gian 3 năm, từ ngày 4/10/2019.

Văn bản hướng dẫn việc tôn kính tổ tiên được Hội đồng Giám mục Việt Nam đổi tên thành VĂN KIỆN HƯỚNG DẪN VIỆC TÔN KÍNH TỔ TIÊN. Văn Kiện đã đánh dấu một khúc quanh lịch sử của Giáo hội Việt Nam về lòng tôn kính tổ tiên thuộc giới răn thứ Tư trong Mười Điều răn Đức Chúa Trời về “Thảo kính Cha mẹ”.