Con Nghê trong nghệ thuật tạo hình của người Việt

 

Khác với rồng là linh vật có vô số huyền thoại liên quan đến lịch sử hình thành dân tộc hoặc liên quan đến các bậc đế vương, Nghê là một linh vật hết sức giản dị tồn tại trong văn hóa dân gian của đại chúng. Vì vậy mà khi tìm hiểu về biểu tượng Nghê, chúng tôi không phân tích bằng các huyền thoại như đối với rồng mà tìm hiểu trên cơ sở đặc thù văn hóa Việt Nam, đặc biệt là nghệ thuật tạo hình dân gian của người Việt.

Trong các tư liệu lịch sử của Việt Nam chúng tôi chưa tìm thấy bất cứ một quy định nào của triều đình về thể thức tạo hình của con Nghê (giống như những quy định về thể thức tạo hình của triều đình Trung Hoa đối với các linh vật có tính cung đình). Vì vậy, chúng ta có thể đặt giả thuyết con Nghê là một linh vật được hình thành trên nền tảng văn hóa dân gian Việt Nam với các đặc trưng văn hóa bản địa có sự kết hợp với các biểu tượng được du nhập từ Trung Hoa và Ân Độ. Tuy nhiên, do được hình thành trong văn hóa Việt Nam nên biểu tượng con Nghê mang đặc trưng văn hóa của người Việt. Chính yếu tố này đã kiến tạo nên một biểu tượng văn hóa mới của người Việt khác Hoa và khác Ân.

Nếu Nghê là một linh vật hư cấu được sản sinh trong nền văn hóa của người Việt, không phải là một con vật có trong tự nhiên mà cũng không phải là một “linh vật hoàn toàn nhập ngoại” vậy Nghê là linh vật được kết hợp bởi những đặc điểm của những con vật nào? Theo chúng tôi, trong văn hóa dân gian Việt Nam có một loài vật đã được thiêng hóa từ lâu đời là con chó và chó cũng được tạc thành tượng đặt ở cửa, cổng của nhiều công trình kiến trúc gọi là chó đá. Thậm chí ở một số nơi còn lập ban thờ, miếu thờ dành cho chó. Phải chăng, biểu tượng chó đá của người Việt đã kết hợp với biểu tượng Toan nghê để biến thành con Nghê trong nghệ thuật tạo hình dân gian của người Việt?.

Đây là một câu hỏi không dễ trả lời, tuy nhiên chúng tôi xin được đưa ra một cách lý giải riêng như sau: Biểu tượng con chó trong nghệ thuật dân gian của người Việt vốn giản dị và có phần “thấp kém”hơn về địa vị nếu so sánh với các linh vật khác như Kỳ lân, rồng,... Khi văn hóa Khổng - Nho từ Trung Hoa ảnh hưởng đến văn hóa Việt Nam thì con vật canh cửa giản dị đó cần được “nâng cấp” cho tương xứng với những vai trò và vị trí mới. Rất có thể các nghệ nhân dân gian xưa đã thêm vào nhiều đặc tính “mới” từ Lân/Lân mã/ Long mã/ Li để “sang hóa” những linh vật canh cửa của mình. 

Khi con Nghê đã được định hình trong văn hóa Việt Nam, nó được lấy thêm nhiều đặc điểm của các linh vật khác như hổ, sư tử, rồng, lân,... thậm chí là khỉ, tương ứng với những dáng, thế khác nhau tùy thuộc vào vai trò và vị trí của mỗi biểu tượng. Tuy nhiên, đặc tính của con vật “canh cửa” vẫn là một đặc điểm nổi trội nhất của con Nghê. Có lẽ vì vậy mà từ “chầu” trong thành ngữ “phượng múa Nghê chầu” đã trở thành một đặc tính quan trọng để nhận dạng con Nghê trong văn hóa Việt Nam. Đây cũng là cách thức để chúng ta có thể phân biệt con Nghê trong nghệ thuật tạo hình dân gian của người Việt với các linh vật “ngoại nhập” như sư tử từ văn hóa Trung Hoa và Ân Độ đã và đang hiện hữu trong văn hóa Việt Nam.

Nói tóm lại, cho dù biểu tượng con Nghê được hình thành từ những loài vật nào thì chúng ta vẫn có thể khẳng định rằng đặc tính dân gian của con Nghê đã biến nó thành một đối tượng thể hiện có tính hư cấu cao trong nghệ thuật tạo hình của người Việt. Có lẽ vì vậy mà Nghê trở nên một linh vật giàu ngôn ngữ biểu tượng trong nghệ thuật tạo hình dân gian, bên cạnh con rồng là một dạng linh vật đã được “thể thức hóa” từ văn hóa cung đình. Có điều đó là do sự kết hợp đặc tính của con vật hư cấu cộng thêm tính dân gian của biểu tượng Nghê khiến cho các nghệ nhân dân gian có thể phát huy được tối đa khả năng sáng tạo/hư cấu của mình. Sức sáng tạo đó đã góp phần đưa biểu tượng con Nghê trong văn hóa Việt Nam Nghê lên tầm của một linh vật biểu tượng đặc sắc mang tâm hồn Việt Nam, bản sắc Việt Nam. Đây chính là một trong những thành tố văn hóa tiêu biểu nhất của nền văn hóa Việt Nam được sáng tạo bởi các nghệ nhân dân gian trong lịch sử văn hóa Việt Nam.

Mặc dù biểu tượng con Nghê có sự ảnh hưởng của các linh vật ngoại nhập từ Trung Hoa hoặc Ân Độ nhưng chúng ta có thể khẳng định rằng Nghê là một linh vật có tên gọi thuần Việt và có nhiều nét văn hóa bản địa đặc trưng của người Việt. Sự hình thành biểu tượng con Nghê trong văn hóa Việt Nam là một sáng tạo tuyệt vời của cha ông ta trong việc tiếp thu và biến đổi các yếu tố văn hóa du nhập trên cơ tầng văn hóa bản địa để hình thành nên những thành tố văn hóa của riêng mình. Chính điều này đã góp phần tạo nên những nét đặc trưng trong văn hóa Việt Nam và đó cũng chính là một nét bản sắc văn hóa của người Việt khác Hoa và khác Ân. Hơn thế, biểu tượng Nghê không hình thành từ những huyền thoại mà ra đời và phát triển thông qua quá trình lao động, chế tác của các nghệ nhân. Chính vì lý do đó mà biểu tượng Nghê lại trở nên gần gũi mà sống động với vô vàn hình dáng khác nhau, vô vàn kiểu thức khác nhau khiến cho ngôn ngữ tạo hình của linh vật này trở nên hết sức phong phú và đa dạng. Sự đa dạng của biểu tượng Nghê trong văn hóa Việt Nam rộng tới mức chúng ta không thể không làm công việc phân loại, nếu không chúng ta sẽ khó có thể gọi đúng tên linh vật này.



Trên đây là những trích đoạn hết sức cô đọng, khi bàn đến con Nghê- một linh vật thuần Việt (theo PGS- TS. ĐINH HỒNG HẢI, Những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam, tập 3, CÁC CON LINH VẬT, Nhà xuất bản Thế giới, năm 2016). Quý độc giả có nhu cầu nghiên cứu sâu, xin đọc sách đã dẫn ở trên, hoặc có thể đọc các bài Phân loại biểu tượng Nghê trong văn hóa Việt Nam của Phó Giáo sư trên các số báo tiếp theo này.