Chữ "Hoa Lang" được dùng lúc bấy giờ chỉ có thể hiểu được là đạo Công giáo, không thể là Tin Lành. Vì Tin Lành đến 200 năm sau mới vào Việt Nam. Vấn đề đặt ra là lúc nào ông Đỗ Hưng Viễn trở lại đạo Công giáo.
Theo gia phả, ông Đỗ Biển, bố của Đỗ Hưng Viễn làm quan lớn trong triều đình vào khoảng năm 1558 - 1571, dưới thời vua Lê Anh Tôn (1556-1573). Lúc đó, ông khoảng 60 tuổi. Từ đó có thể suy ra ông Đỗ Hưng Viễn lúc đó khoảng 30 tuổi. Việc trở lại đạo của ông Đỗ Hưng Viễn chỉ có thể xảy ra vào lúc ông từ 25 đến 30 tuổi. Trước 25 tuổi, có thể ông còn ở với bố mẹ nên chịu sự kiềm tỏa gia đình không cho phép theo đạo. Sau tuổi 30 có thể ông cũng ra làm quan mà theo tục lệ lúc bấy giờ cho phép ông có nhiều vợ, điều này sẽ cản trở việc trở lại đạo của ông. Ông khó có thể từ bỏ tất cả vợ con để theo đạo. Từ đó có thể nói, việc trở lại đạo của ông rơi vào thời gian từ 1560-1570, lúc ông còn trẻ dưới thời Lê Anh Tôn.
Từ năm 1560 đến năm 1570 mà ông Đỗ Hưng Viễn đã trở lại đạo là một điều khó cắt nghĩa được, vì theo Romanet du Caillaut, giáo sĩ đầu tiên liên lạc với Việt Nam là Giovanni Battista da Pesaro, dòng Phan xi cô đến từ Macao đã gửi thư cho vua nước ta xin được truyền đạo vào năm 1581, vua đã nhận lời. Trước năm 1581, chưa có nhà truyền giáo nào đến rao giảng ở Việt Nam, làm sao Đỗ Hưng Viễn có thể trở lại đạo vào khoảng năm 1560. Cùng thời gian đó, có 2 nhà truyền giáo là khác là Diego doreposa đến Việt Nam vào năm 1583 và Bastholomê de Ruitz đến vào năm 1584. Nhưng cả 2 nhà truyền giáo này đều thất bại rồi trở về.
Nhưng Caillaut đã hé lộ ra một dữ kiện khá quan trọng: Các nhà truyền giáo trên, khi đến Thanh Hóa vào khoảng năm 1582-1583 thì ở đó đã có người Công giáo rồi. Họ đã truyền đạo giữa người Việt Nam với người Việt Nam rồi. Nghĩa là đã có người Công giáo trước khi các giáo sĩ trên đặt chân tới Việt Nam. Vậy người theo đạo Công giáo trước khi các nhà truyền giáo đến là ai, phải chăng là Đỗ Hưng Viễn? Nếu là Đỗ Hưng Viễn thì vấn đề đặt ra là bằng cách nào mà trước năm 1581 Đỗ Hưng Viễn đã trở lại đạo?
Theo thừa sai C.Poncet, các thương buôn người Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha thường ghé Việt Nam để mua thêm lương thực hoặc trữ thêm nước mà không ở lại. Trên các thương thuyền đó thường có các giáo sĩ đi theo. Trong cuốn sách “Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và Hoà Lan giao tiếp với Đại Việt” của Giáo sư Nguyễn Khắc Ngữ cũng xác nhận một lần nữa điều đó. Họ chỉ ghé Việt Nam sau đó đi sang Tầu hoặc Nhật Bản. Ngay như thánh Phan xi cô cũng chỉ ghé Việt Nam 3 lần vào các năm 1549, 1551,1552 nhưng ngài không bao giờ ở lại. Vì thế, trong các thư từ của ngài không thấy nhắc tới Việt Nam. Từ đó suy ra, Đỗ Hưng Viễn chắc chắn không được các giáo sĩ trên rửa tội, vì không ai dừng lại. Chỉ còn một cách giải thích là ông đã đi theo các thuyền buôn người Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và được các giáo sĩ rửa tội hoặc trên thuyền, hoặc ở Ma Cao, vào khoảng năm 1556-1570. Các vua thời Lê Anh Tôn rất muốn giao thiệp với các nhà buôn ngoại quốc và sẵn sàng đón nhận các giáo sĩ vào truyền đạo nên vua đã truyền cho họ Đỗ mang thư của triều đình sang Macao cho các cha Phan xi cô. “Vì vậy mà họ Đỗ đã có thể đi học đạo và rửa tội không phải ở Việt Nam mà ở ngoại quốc”- C.Ponset.
Giả thuyết của thừa sai C.Ponset đã góp phần cho chúng ta có thêm góc nhìn về lịch sử giai đoạn đầu đạo Công giáo vào Việt Nam, còn kết luận thế nào thì tác giả xin nhường lại cho bạn đọc. Dù đã chấp nhận họ Đỗ là người Công giáo đầu tiên đi nữa, câu hỏi còn gây lúng túng vẫn là ông học đạo ở đâu và trở lại đạo ở đâu?
An Luých