Xuất xứ bài thơ Thăm lại Pác Bó

Tuy vừa đi ô tô một đoạn đường dài quốc lộ 4 gập gềnh, khúc khuỷu từ Lạng Sơn lên, người mệt mỏi, sáng 20/2/1961, Bác Hồ đã tranh thủ đi thăm Pác Bó. Thuở ấy, từ ngã ba Đôn Chương vào Pác Bó, chỉ có đường mòn cách xa 8 km, trời lại vừa mới mưa phùn nên đường lầy trơn rất khó đi. Để đảm bảo an toàn cho Bác, các lãnh đạo địa phương đã chuẩn bị sẵn và đề nghị Bác đi ngựa- Bác chấp thuận. Hai chiến sĩ biên phòng lo Bác ngồi trên lưng ngựa không vững bèn chạy theo hai bên để đỡ Bác. Bác gạt đi:
- Các chú khỏi lo. Suốt 9 năm kháng chiến chống Pháp, Bác làm gì có xe ô tô để đi. Nếu đi công tác chặng đường gần thì đi bộ, chặng đường xa mới có ngựa cưỡi - Bác cưỡi ngựa thạo rồi.
Vào đến bản Pác Bó, Bác và đoàn đi thẳng vào hang Cốc Bó rồi mới quay ra gặp gỡ bà con dân bản. Từ bản Pác Bó vào khu vực hang Cốc Bó, ngựa không sao đi nổi, Bác phải chống gậy đi bộ. Năm ấy Bác đã bước sang tuổi 71, sức khoẻ đã giảm nhiều, lại thêm phần xúc động khi trở lại thăm chốn xưa. Ngước nhìn lên phía hang nằm ở lưng chừng núi, Bác bùi ngùi nói:
- Thôi, đành vậy. Nhờ các chú lên thăm hang giúp Bác. Xem nhũ đá Bác tạc tượng ông Các Mác, dưới chân ông có tượng vượn người, và trên vách hang, bác có viết bằng chữ nho bằng than củi “ Ngày mùng tám tháng hai, năm một nghìn chín trăm bốn mươi mốt “là ngày Bác vào ở hang” có còn giữ được không?
Trong khi chờ đợi đoàn người lên thăm hang, Bác thong dong đi thăm lại những phiến đá Bác kê thay bàn ghế để ngồi làm việc, thăm gốc cây ổi thường ngày Bác vẫn hái lá đun uống thay chè, trước đây chỉ với tay tầm ngang đầu là hái được từng nắm lá, nay đã trở thành một cây ổi cổ thụ vươn cao hàng chục mét, gốc đã tróc vỏ trơ lõi sần sùi, thăm phiến đá nhãn bóng dưới gốc cây si già khi thư giãn Bác thường ngồi câu cá bên bờ suối...gợi nhớ biết bao kỷ niệm của một thời hoạt động bí mật gian truân.
Từ trên hang xuống, ông Lê Quảng Ba - người từng dẫn đường cho Bác từ Trung Quốc vượt biên giới về Pác Bó và đã được sống gần gũi với Bác suốt thời gian ở Pác Bó, năm ấy là Uỷ viên Trung ương Đảng, Chủ nhiệm Uỷ ban Dân tộc Trung ương- thưa với Bác:
- Thưa Bác, đường lên hang trên trượt, cỏ mọc đôi đoạn phủ cả lối đi. Còn trong hang, tượng ông Mác, tượng vượn người, dòng chữ nho Bác viết trên vách đều còn nguyên vẹn. Duy chỉ có những tấm phản kê làm giường cho Bác nằm thì đã mục nát cả.
Bác xúc động nói:
- Bà con Pác Bó tốt quá. Trước đây, nếu không được bà con đùm bọc, cưu mang thì làm sao Bác sống qua được những ngày cách mạng còn đen tối. Nay đã 20 năm qua đi, lại vẫn giữ gìn, bảo vệ cả cái hang Bác ở. Hôm nay, Bác rất vui. Bây giờ còn ít phút, Bác và các chú ta cùng làm một bài thơ. Chủ đề là tức cánh thăm lại hang Cốc Bó, thể thơ thất ngôn tứ tuyệt- Các chú có đồng ý không?
Mọi người vỗ tay hưởng ứng, Bác liền chỉ tay vào ông Hồng Kỳ-Lúc ấy là Bí thư Tỉnh uỷ Cao Bằng:
- Chú là Bí thư, chú xướng câu mở đầu.
Ông Hồng Kỳ lắc đầu, gãi tai, cười trừ:
-Thưa Bác, cháu là Bí thư nhưng cháu rất là bí thơ. Cháu không biết làm thơ đâu ạ!
Bác phê bình khéo:
- Đáng lẽ chú là Bí thư thì phải giỏi làm thơ mới đúng. Thơ cũng là vũ khí cách mạng. Có khi cán bộ nói cả buổi mà quần chúng không nghe ra, nhưng chỉ đọc mấy vần thơ thì ai cũng hiểu. Thôi được, tha cho chú. Vậy Bác chỉ định người khác vậy.
Bác nhìn quanh rồi chỉ vào nhà thơ Tố Hữu:
- Chú là nhà thơ mà.
Nhà thơ Tố Hữu cũng lắc đầu cười:
-Dạ, ở đây Bác là người có tuổi hơn cả. Xin kính lão đắc thọ, mời Bác khai thơ trước ạ!
Bác cười to:
- Các chú khôn thật định dồn Bác vào chân tường đấy phỏng? Được, Bác sẽ khai thơ vậy.
Suy nghĩ giây lát, Bác đọc hai câu mở bài:
Hai mươi năm trước ở hang này
Đảng vạch con đường đánh 
Nhật, Tây
Đấy, Bác mở đến nửa phần bài thơ. Bây giờ đến lượt các chú làm hai câu thơ cuối
Mọi người vỗ tay hoan hô. Rồi mỗi người thêm một ý, góp một câu, cuối cùng Bác kết luận:
Lãnh đạo toàn dân ra chiến đấu
Non sông gấm vóc có ngày nay”
Thế là bài thơ hoàn thành. Thực ra bài thơ là không đề, về sau này Nhà xuất bản mới đặt tên cho bài thơ là Thăm lại Pác Bó.

Lê Hồng Thiện